Είναι ένα από τα πιο απειλούμενα πτερύγια στον πλανήτη, το μόνο που κατοικεί στα νερά της Μεσογείου και έχουν απομείνει μόνο 700 δείγματα. Μια φορά κι έναν καιρό – πριν σχεδόν εξαφανιστεί από τα χέρια του ανθρώπου – η μεσογειακή φώκια (Monachus monachus) κατοικούν οι ιταλικές ακτές από τα ανατολικά προς τα δυτικά: το σπήλαιο Bue Marino στο Cala Gonone, στη Σαρδηνία, ή αυτό των νησιών Tremiti, ή η παραλία Bue Marino στη Favignana, στη Σικελία, είναι μερικά από τα πολλά παραθαλάσσια θέρετρα της Ιταλίας. Ευτυχώς, σήμερα αυτά τα τοπωνύμια δεν είναι πλέον η μόνη απόδειξη του πτερυγίου: τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα τους τελευταίους μήνες, η φώκια μοναχός έχει επιστρέψει για να κρυφοκοιτάξει κατά μήκος των ιταλικών ακτών. Και το κλίμα απέναντί ​​του έχει αλλάξει: τώρα υπάρχουν εκείνοι που εργάζονται για να το παρακολουθήσουν και να προετοιμάσουν το έδαφος για μια ειρηνική συνύπαρξη με αυτό το υπέροχο πλάσμα. Είναι η ομάδα που εργάζεται για το έργο Care4SealΣχεδιάστηκε από τη Sofia Bonicalza, υπεύθυνη νεολαίας του Ομίλου Monk Seal, και υπόσχεται να αναζητήσει τη φώκια με μια καινοτόμο τεχνική: το περιβαλλοντικό DNA, χάρη στη συμμετοχή της Elena Valsecchi, μοριακής οικολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου Bicocca.

«Η δημιουργία ενός φιλόξενου κλίματος για τη φώκια μοναχός είναι ένα θεμελιώδες βήμα», εξηγεί η Sofia Bonicalza στο Il Bo Live, η οποία με το Care4Seals κέρδισε το βραβείο Terre de Femmes, που δημιούργησε η Yves Rocher για γυναίκες που δεσμεύονται να προστατεύουν τη βιοποικιλότητα. «Την κυνηγούσαν για τη γούνα της και για διάφορους σκοπούς και, όπως όλα τα μεγάλα θαλάσσια αρπακτικά, θεωρήθηκε «επιβλαβής» ειδικά από τους ψαράδες. Η άγρια ​​ανθρωποποίηση των ακτών, η ρύπανση και η αύξηση της ναυτικής κίνησης έχουν κάνει τα υπόλοιπα. Τόσο πολύ που από τη δεκαετία του 1970 θεωρείται εξαφανισμένο στην Ιταλία, έστω κι αν σποραδικές θεάσεις δεν έλειψαν ποτέ όλες αυτές τις δεκαετίες. Ωστόσο, οι πληθυσμοί της φώκιας μοναχών παραμένουν σήμερα μόνο στην Ελλάδα και τη νότια Κροατία, μαζί με την Τουρκία, το Μαρόκο και το αρχιπέλαγος της Μαδέρα.

Μόλις στην Ελλάδα, το 2019, η Sofia Bonicalza συνάντησε για πρώτη φορά τη φώκια μοναχός, η οποία μπορεί να φτάσει τα 300 κιλά σε βάρος και να βουτήξει έως και 90 μέτρα. Και ήταν έρωτας με την πρώτη ματιά: μετά από εκείνη τη συνάντηση, πίσω στην Ιταλία, αφιερώθηκε όλος της στην προστασία αυτού του είδους, οργανώνοντας αρχικά τις «εβδομάδες φώκιας μοναχών», πρακτικά και θεωρητικά μαθήματα κατάρτισης για φοιτητές και ενθουσιώδεις, και στη συνέχεια το έργο Care4Seals, που γεννήθηκε από τη συνεργασία μεταξύ του Ομίλου Foca Monaca και του Πανεπιστημίου του Μιλάνου Bicocca.

«Ακριβώς χάρη στη συνεργασία με την καθηγήτρια Elena Valsecchi, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την παρουσία της φώκιας στα ιταλικά ύδατα, χάρη στο περιβαλλοντικό DNA (eDna), ή DNA που διασπείρεται στη θάλασσα, προερχόμενο από επιθηλιακά κύτταρα, περιττώματα, βλέννα και γαμέτες για τα περισσότερα» συνεχίζει η Bonicalza.

«Μέχρι πριν από λίγα χρόνια θα ήταν αδιανόητο να παρακολουθούμε την παρουσία της φώκιας με αυτόν τον τρόπο, γιατί για να συλλεχθούν σημαντικές πληροφορίες ήταν απαραίτητο να έχουμε μεγαλύτερα δείγματα ή ακόμη, στη δεκαετία του 1990, να σταθεροποιηθούν οι κυτταροκαλλιέργειες», θυμάται η Έλενα. Valsecchi, μοριακός οικολόγος στο Πανεπιστήμιο Bicocca του Μιλάνου. «Σήμερα, ωστόσο, χάρη στις νέες τεχνικές μοριακής βιολογίας μπορούμε να διαβάσουμε απειροελάχιστα ίχνη γενετικού υλικού διασκορπισμένα στο νερό και να καταλάβουμε ποια ζώα έχουν περάσει από αυτήν την περιοχή». Προφανώς το πρώτο θεμελιώδες βήμα είναι να απομονωθούν αλληλουχίες DNA που είναι ειδικές μόνο για τη μεσογειακή φώκια, στο «καλούπι» της οποίας να κατασκευαστεί ένας μοριακός ανιχνευτής ικανός να αναχαιτίσει μοναδικά τη γενετική αλληλουχία στόχο στα δείγματα DNA που λαμβάνονται στη θάλασσα.

«Χρειαζόμασταν να εντοπίσουμε ένα είδος «μοριακού μαγνήτη» ικανού να «ψαρέψει» το DNA της φώκιας ανάμεσα στα εκατομμύρια μόρια θαλάσσιων οργανισμών που θα είχαμε βρει στα δείγματα του νερού. Χρειαζόμασταν μια συγκεκριμένη αλληλουχία DNA αυτού του πτερυγίου που, σαν κομμάτι παζλ, θα μπορούσε να ταιριάζει τέλεια με τα θραύσματα DNA της φώκιας μοναχού που βρέθηκαν στη θάλασσα» συνεχίζει η Elena Valsecchi. «Για να τελειοποιήσουμε την τεχνική και να την επικυρώσουμε, το 2019, στην πρώτη φάση του έργου Spot the Monk, κάναμε δειγματοληψία θαλασσινού νερού κοντά στην ακτή της Μαδέρας, όπου κατοικεί ένας μικρός πληθυσμός φώκιες, που αποτελείται από περίπου τριάντα άτομα, για να δούμε αν η τεχνική μας ήταν σε θέση να αναγνωρίσει την παρουσία της. [Abbiamo utilizzato tre sequenze genomiche target caratteristiche della specie, per poter stabilire quale funzionasse meglio.] Τα δοκιμάσαμε και είδαμε ότι όχι μόνο μπόρεσαν να «ψαρέψουν» το DNA φώκιες, αλλά τα δείγματα με το ισχυρότερο σήμα ήταν αυτά που συλλέχθηκαν κοντά στις σπηλιές όπου υπήρχαν οι φώκιες τη στιγμή της δειγματοληψίας, επιτρέποντας τη «βαθμονόμηση» το σύστημα μοριακής ανίχνευσης. Σε αυτό το σημείο έχουμε εφαρμόσει την ίδια προσέγγιση στη Μεσόγειο: οι αναλύσεις που έγιναν στα ανοικτά των ακτών του Αρχιπελάγους της Τοσκάνης και της Λαμπεντούζας έχουν προβλέψει ακόμη και μερικές από τις σημαντικές αναφορές για φώκιες μοναχές που έχουν εμφανιστεί πρόσφατα».

Είτε κατά μήκος της ακτής είτε στην ανοιχτή θάλασσα, το περιβαλλοντικό DNA μας επιτρέπει να «δούμε» αυτό που δεν μπορούν να δουν τα μάτια μας: ανακαλύπτοντας τα ίχνη της διέλευσης ενός είδους, τις περιοχές που συνήθως συχνάζει, τις διαδρομές, τις εποχιακές μετακινήσεις. Και η συλλογή των δειγμάτων μπορεί να γίνει με λίγα μόνο βήματα: «συλλέγουμε σάκους με περίπου 12 λίτρα θαλασσινού νερού, στη συνέχεια φιλτράρεται αυτό το νερό: περνά από φίλτρα νιτροκυτταρίνης χαμηλού πορώδους, στα οποία βρίσκονται τα κύτταρα και άλλα βιολογικά ίχνη από το οποίο εξάγουμε το DNA, το οποίο στη συνέχεια αναλύουμε. Απαιτούνται ορισμένες προφυλάξεις για τη συλλογή των σακουλών νερού, για να αποφευχθεί η μόλυνση των δειγμάτων από χειριστές ή προηγούμενα δείγματα. Αλλά τελικά, η διαδικασία μπορεί να γίνει και από μη ειδικούς, υπό την προϋπόθεση εκπαίδευσης… είναι η δεύτερη χρονιά που το Spot the Monk χρησιμοποιεί το Citizen Science για μεγάλης κλίμακας παρακολούθηση των παράκτιων υδάτων του κεντροδυτικού Μεσογειακός. Ίσως, στο μέλλον, η δειγματοληψία θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί ακόμη και αυτόματα: ένα πλεονέκτημα που θα επέτρεπε τη συλλογή τεράστιων ποσοτήτων δεδομένων» καταλήγει ο Valsecchi.

Και είναι ακριβώς η συμμετοχή μαθητών, ενθουσιωδών και απλών πολιτών που στοχεύει το έργο Care4Seal: η φροντίδα της φώκιας σημαίνει την παρακολούθησή της, την προστασία της και τη δημιουργία των συνθηκών για την επιστροφή της, αυξάνοντας την ευαισθητοποίηση των πολιτών και της κοινωνίας απέναντι στον κίνδυνο αυτού του είδους. εξαφάνιση. «Στο έργο Care4Seal, στην πραγματικότητα, με τις εβδομάδες της φώκιας μοναχού οραματιζόμαστε μια φάση εκπαίδευσης και διδασκαλίας», λέει η Sofia Bonicalza. «Αυτές οι εβδομάδες, που πραγματοποιούνται τον Ιούνιο και τον Σεπτέμβριο, είναι ανοιχτές σε μαθητές και ενθουσιώδεις: σε αυτές τις περιπτώσεις εξηγούμε τα πάντα για τη φώκια και τις συνήθειές της και πώς γίνεται η παρακολούθηση. Για παράδειγμα, εκτός από τις θεάσεις και τη συλλογή περιβαλλοντικού DNA, για την παρακολούθηση και την προστασία της φώκιας είναι σημαντικό να ελέγχεται και να υπάρχει ακριβής χαρτογράφηση των παράκτιων σπηλαίων: αυτές θα μπορούσαν να είναι πιθανές τοποθεσίες αναπαραγωγής, επομένως εξηγούμε πώς να τις χαρτογραφήσουμε , για παράδειγμα.

Η ελπίδα είναι πάντα ότι η φώκια μοναχός θα επιστρέψει για να αναπαραχθεί κατά μήκος των ακτών μας, επομένως η παρακολούθηση των σπηλαίων με κατάλληλη χαρτογραφία και ο έλεγχος εάν υπάρχουν βιολογικά δείγματα φώκιας είναι εξαιρετικά σημαντική”. Επιπλέον, με το Care4Seal έχει εμπλακεί ένα δίκτυο πολιτών που θα βοηθήσει τους ερευνητές να συλλέξουν δείγματα θαλασσινού νερού κατά μήκος των ακτών, με βάρκα, καγιάκ ή με sup: πολύτιμα δείγματα θα υποβληθούν στη συνέχεια σε περιβαλλοντική ανάλυση DNA για να αποκτήσουν μια επισκόπηση όσο το δυνατόν σαφέστερη πιθανότητα επιστροφής της φώκιας κατά μήκος των ιταλικών ακτών. «Εν τω μεταξύ, αν έχετε την τύχη να συναντήσετε ένα, το σημαντικό είναι να μην το ενοχλήσετε και να αναφέρετε τη θέαση στην Ομάδα Φώκιας Μοναχών και στο τοπικό Λιμεναρχείο. Είμαστε φιλοξενούμενοι στη θάλασσα, πρέπει πάντα να το θυμόμαστε αυτό» καταλήγει. Μπονικάτσα.