Έχουμε ήδη μιλήσει για την αναγκαιότητα, το καθήκον και την ευχαρίστηση της διάδοσης της επιστήμης. Τώρα ας δούμε τους τρόπους με τους οποίους αυτό είναι δυνατό. Η επιστημονική εκλαΐκευση έχει μακρά ιστορία στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Εγκυκλοπαιδικά έργα υπάρχουν για περίπου 2000 χρόνια. Η παλαιότερη που έχει παραδοθεί είναι η Naturalis historia, που γράφτηκε τον πρώτο αιώνα από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ενώ το Glossarium Bobiense είναι μια από τις πρώτες εγκυκλοπαίδειες του πρώιμου Μεσαίωνα (476-1000 μ.Χ.).

Η σύγχρονη εγκυκλοπαίδεια εξελίχθηκε από λεξικά γύρω στον 17ο αιώνα. Ωστόσο, η πιο γνωστή και πιο σημαντική από τις πρώτες εγκυκλοπαίδειες στην ιστορία είναι η “Encyclopédie” ή “Reasoned Dictionary of Sciences, Arts and Crafts” που επιμελήθηκαν οι Diderot και D’Alembert, η οποία αποτελείται από δεκαεπτά τόμους καταχωρήσεων και έντεκα εικονογραφημένους πίνακες. , που δημοσιεύτηκε μεταξύ 1751 και 1772. Τα πρώτα επιστημονικά περιοδικά, από την άλλη πλευρά, είδαν το φως το 1665 την ίδια εποχή στη Γαλλία και την Αγγλία. Μόλις τρία χρόνια αργότερα, το 1668, εμφανίστηκε το παλαιότερο ιταλικό περιοδικό, το «Giornale de ‘Letterati» στη Ρώμη, ένα λογοτεχνικό τρίμηνο που ιδρύθηκε από τον Francesco Nazzari από το Μπέργκαμο. Στα τέλη του αιώνα, άλλοι Giornali de ‘Letterati γεννήθηκαν στη χερσόνησο, αλλά με επιστημονικό και όχι λογοτεχνικό προσανατολισμό. τα πιο σημαντικά ήταν τα δύο που συνέταξε ο Benedetto Bacchini στην Πάρμα (από το 1680 έως το 1690) και στη Μόντενα (από το 1692 έως το 1695). Μεταξύ των μεμονωμένων διαδοτών ante litteram δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε τον Γαλιλαίο μας, στον οποίο η εκκλησία δεν συγχώρησε το γεγονός ότι έγραψε στη δημοτική και όχι στη λατινική άγνωστη στους περισσότερους. Ας σημειωθεί, μάλιστα, ότι στη σύγχρονη εποχή (δηλαδή μεταξύ των μέσων του δέκατου πέμπτου αιώνα και του τέλους του δέκατου όγδοου αιώνα), τα λατινικά ήταν η γλώσσα της επιστήμης τόσο στην Ιταλία όσο και στο εξωτερικό. Οι πρώτοι σύγχρονοι επιστήμονες όπως ο Κοπέρνικος, ο Γκάους και ο Νεύτωνας έγραψαν επίσης στα λατινικά. Επιπλέον, η λέξη «επιστήμη» προέρχεται από το λατινικό scientia, που σημαίνει γνώση. Στη συνέχεια, τα λατινικά αντικαταστάθηκαν από τις διάφορες εθνικές γλώσσες (κυρίως γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά).

Σήμερα η γλώσσα του οχήματος της επιστήμης είναι τα αγγλικά, τα οποία έχουν γίνει τόσο μετά τα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα της Δύσης. Ακόμα κι αν, μέχρι το 2012, η ​​περιγραφή των νέων ειδών φυτών στην επιστήμη έπρεπε να είναι υποχρεωτικά στα λατινικά. Έχοντας κλείσει αυτή τη σύντομη παρένθεση ιστορικού χαρακτήρα, μπορούμε να πούμε ότι η επιστημονική εκλαΐκευση στο ευρύ κοινό καθιερώθηκε μόλις στα μέσα του περασμένου αιώνα, όταν μπορούσε κανείς να βασιστεί μόνο στα έντυπα μέσα, συνήθως σε κλαδικά περιοδικά και εγκυκλοπαίδειες, τα τελευταία όχι πάντα στην προσιτότητα όλων. Μια ευκαιρία για διάδοση, ειδικά για παιδιά, έδωσε η Panini Editore, ένας εκδοτικός οίκος που ιδρύθηκε το 1961 για να λανσάρει στην αγορά την πρώτη συλλογή καρτών ποδοσφαιριστών, για την οποία είναι γνωστή σε όλους. Ίσως όμως λίγοι θυμούνται ότι, εκτός από το ποδόσφαιρο, στη σειρά «Οι μεγάλες συλλογές για τη νεολαία», ο εκδοτικός οίκος το 1965 δημοσίευσε τη συλλογή «Ζώα από όλο τον κόσμο» και το 1966 αυτή με θέμα «Η Γη» . Το πρώτο άλμπουμ συγκέντρωνε εικόνες ζώων πολλών ειδών (τις οποίες μάζεψα μανιωδώς!) Συνοδευόμενες από πληροφορίες για τη βιολογία και την οικολογία κάθε είδους, και το δεύτερο υπέροχες φωτογραφίες και σχέδια γεωγραφικής φύσης, επίσης με βασικές πληροφορίες για κάθε τοποθεσία. Όσον αφορά την τηλεόραση, τα πρώτα προγράμματα επιστημονικής διάδοσης της RAI χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1950. Οι συνομήλικοι μου και κάποιος λίγο μεγαλύτερος θα θυμούνται τον Angelo Lombardi, ο οποίος στις 7 Φεβρουαρίου 1956 παρουσίασε το πρώτο επεισόδιο του «Ο φίλος των ζώων», ένα παρατσούκλι με το οποίο τον θυμούνται μέχρι και σήμερα.

Στην Ιταλία, ωστόσο, ο κατ’ εξοχήν επιστημονικός εκλαϊκευτής είναι ο Piero Angela, ο οποίος σε σχεδόν πενήντα χρόνια καριέρας έχει ηγηθεί ιστορικών και διάσημων προγραμμάτων όπως το “The future of space”, “In the cosmos in search of life” και το περίφημο “Quark”. ” και “SuperQuark”. Σήμερα, τα επιστημονικά τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ σε κανέναν κλάδο δεν υπολογίζονται πλέον, δεδομένου του μεγάλου αριθμού ραδιοτηλεοπτικών σταθμών που μεταδίδουν επίσης ξένα προϊόντα, μεταξύ των οποίων θυμόμαστε πάνω από όλα αυτά του Βρετανού Ντέιβιντ Ατένμπορο, ενός πρωτοπόρου ντοκιμαντέρ της φύσης και ενός από τους κορυφαίους φορείς επικοινωνίας της επιστήμης. Παγκόσμιος. Για να μην αναφέρουμε την είσοδο στη σκηνή τηλεοπτικών σταθμών όπως το Discovery Channel και το NatGeo. Και τι γίνεται με τα social media; Μπορεί η επιστήμη να αξιοποιήσει τη δύναμη αυτών των καναλιών επικοινωνίας; Ακριβώς στην επιστημονική επικοινωνία, σήμερα είναι αδύνατο να αγνοήσουμε τα κοινωνικά δίκτυα. Στην πραγματικότητα, με την εμφάνιση των κινητών συσκευών (smartphone, tablet, κ.λπ.) και των «εφαρμογών», η χρήση των κοινωνικών δικτύων έχει αυξηθεί σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, επιτρέποντας σε επιστημονικά ιδρύματα και μεμονωμένους ερευνητές που βρίσκονται σε αυτά να προσεγγίσουν κάθε τύπο κοινού και οποιασδήποτε ηλικίας. Οι χρήστες, που αυξάνονται μέρα με τη μέρα, δεν είναι μόνο παρόντες αλλά ενεργό μέρος τους, στο οποίο μοιράζονται και δημιουργούν επαφές καθημερινά. Σύμφωνα με έρευνα του 2017 από το έγκριτο περιοδικό «Nature», σχεδόν το 90% των επιστημόνων χρησιμοποιεί το YouTube, το Instagram, το Twitter και το Tik Tok (σήμερα προνόμιο των πολύ νέων αλλά υποψήφιο να γίνει η εφαρμογή του μέλλοντος) για επαγγελματικούς λόγους, να έρθουν σε επαφή με το κοινό, να προσπαθήσουν να προωθήσουν την έρευνά τους ή, απλώς, να διαδώσουν. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν την άμεση αλληλεπίδραση μεταξύ επιστημόνων και ενθουσιωδών, καθώς δίνουν την ευκαιρία να μιλήσουν απευθείας με ειδικούς, χωρίς κανενός είδους φίλτρο.

Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμώνται τα Podcast, τα αρχεία ήχου που δημοσιεύονται περιοδικά στο διαδίκτυο και τα οποία μπορούν να ακουστούν σε ροή ή να ληφθούν σε διαφορετικές μορφές, και επομένως μπορούν να παρακολουθούνται ανά πάσα στιγμή, ακόμη και όταν δεν είναι συνδεδεμένα στο δίκτυο, για παράδειγμα κατά τη διάρκεια ταξίδι, μια βόλτα και ούτω καθεξής. Και τι γίνεται με τα «webinars», που πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένες πλατφόρμες και κοινωνικά δίκτυα, τα οποία απασχόλησαν τις ημέρες του lockdown όχι μόνο για τους επαγγελματίες αλλά για όλους τους θαυμαστές, μετατρέποντάς τα σε πολύτιμες ευκαιρίες για εμπλουτισμό; Τώρα ας εξετάσουμε εν συντομία έναν άλλο τρόπο επιστημονικής διάδοσης, την αφήγηση. Μέχρι πρόσφατα είχε αρνητική χροιά στις επιστήμες γιατί συνδέεται με την επιστημονική φαντασία, ένα λογοτεχνικό είδος στο οποίο το επιστημονικό στοιχείο επιβάλλεται με ευφάνταστο τρόπο, ακόμη κι αν αναπαρίσταται με τρόπο που δεν είναι τελείως αποσυνδεδεμένο από την επιστήμη. πολύ που έχοντας, σε ορισμένες περιπτώσεις, προλάβει ακόμη και τους καιρούς: ας σκεφτούμε τα μυθιστορήματα του Τζούλιο Βερν.

Σε αντίθεση με ό,τι πιστευόταν, τα τελευταία χρόνια, η αφήγηση έχει αποδειχθεί ένα από τα πιο κατάλληλα και δυνητικά πιο σημαντικά εργαλεία για την επικοινωνία επιστημονικών θεμάτων σε ένα κοινό μη ειδικών. Πρόσφατη έρευνα έχει δείξει ότι τα επιστημονικά θέματα που διαδίδονται μέσω της αφήγησης γίνονται πιο εύκολα κατανοητά και το κοινό τα βρίσκει πιο ελκυστικά. Τα τελευταία χρόνια, μεταπτυχιακά και διδακτορικά στη διάδοση της επιστήμης μέσω της αφήγησης έχουν καθιερωθεί στην Ιταλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ειδικότερα, η διάδοση επιστημονικών θεμάτων με τη μορφή παραμυθιών, παραμυθιών και κόμικς είναι ακόμη πιο κατάλληλη όταν οι λαϊκοί είναι παιδιά σχολικής και προσχολικής ηλικίας που σίγουρα δεν είναι εύκολο να κατανοήσουν ορισμένα θέματα. Από αυτή την άποψη, το περιοδικό «Comics & Science» γεννήθηκε το 2012, ως μέρος ενός προγράμματος επιστημονικής εκλαΐκευσης που αναπτύχθηκε από τον Roberto Natalini και τον Andrea Plazzi του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας. Η φόρμουλα έχει αποδειχθεί επιτυχημένη. οι ιστορίες διασκεδάζουν και προσελκύουν το κοινό γι’ αυτό που είναι: ενδιαφέροντα και καλλιτεχνικά έγκυρα κόμικς αλλά με αυστηρές ιδέες και πάνω απ’ όλα με μια γλώσσα προσβάσιμη σε όλους. Στα τέλη Μαρτίου κυκλοφόρησε ο πρώτος από τους δύο ανθολογικούς τόμους που εξέδωσε η Feltrinelli Comics, που συγκεντρώνει τα κόμικς που εμφανίστηκαν στο περιοδικό Comics & Science του CNR αυτά τα πρώτα δέκα χρόνια ζωής.

Ο τόμος παρουσιάζει ιστορίες που δημιουργήθηκαν από μερικούς από τους καλύτερους Ιταλούς συγγραφείς (Zerocalcare, Leo Ortolani, Tuono Pettinato, Diego Cajelli, Federico Bertolucci, Giovanni Eccher, Claudia Flandoli, Giuseppe Palumbo, Andrea Scopetta, Gabriele Peddes και Sergio Ponchione), που υποστηρίζονται από τον ερευνητές του CNR. Συζητήσαμε την ανάγκη και το καθήκον της αποκάλυψης της επιστήμης, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την επιθυμία να γίνουν γνωστά τα αποτελέσματα της έρευνάς του ή, γενικότερα, του τομέα σπουδών στον οποίο εργάζεται. Αυτή η φιλοδοξία είναι απολύτως φυσική ακόμα κι αν αποσιωπηθεί από τη συντριπτική πλειοψηφία των ερευνητών. Πράγματι, είναι ωραίο να ξεπερνάς τα όρια της εξειδίκευσης και να μοιράζεσαι τα πάθη σου με άλλους. Και είναι εξαιρετικά ευχάριστο να μπορείς να κάνεις κατανοητά ακόμα και δύσκολα θέματα και να σε ευχαριστούν γι’ αυτό.

Ester Cecere
Πρώτος ερευνητής Cnr Taranto