Δημοσιεύουμε μια συνεισφορά που εμφανίστηκε στο Ticino7, επισυνάπτεται στο laRegione

Από την ταινία ‘An Education’ (2009) της Lone Scherfig

Πίσω το 2009, σε σενάριο του συγγραφέα Nick Hornby (συγγραφέας του διάσημου μυθιστορήματος High Fidelity), εμφανίστηκε στον κινηματογράφο το An Education, μια ταινία που αφηγείται την ιστορία της νεαρής και επιμελούς φοιτήτριας Jenny, της οποίας στόχος είναι να συνεχίσει τις σπουδές της στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Στο δρόμο της, η κοπέλα συναντά τον γοητευτικό Ντέιβιντ, δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερό της, ο οποίος της μυεί σε μια πολυάσχολη και συναρπαστική ζωή, που αποτελείται από πάρτι, ταξίδια και δώρα. Η Τζένη, κατακτημένη από αυτές τις νέες εμπειρίες, αποφασίζει να εγκαταλείψει τις σπουδές της και να δεχτεί την πρόταση γάμου του Ντέιβιντ, παρά την αντίθετη γνώμη των γονιών και των δασκάλων της. Πριν από το γάμο, η νεαρή γυναίκα ανακαλύπτει ότι ο Ντέιβιντ λέει ψέματα. είναι ήδη παντρεμένος με μια άλλη γυναίκα, με την οποία έχει αποκτήσει ένα παιδί, και αδυνατεί να διατηρήσει τον ρυθμό της ζωής που φιλοδοξεί. Πικραμένη και απογοητευμένη, η Τζένη προσπαθεί να κάνει το σχολείο να την ξαναδεχτεί για να επαναλάβει τη χρονιά, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Αργότερα, χάρη στη βοήθεια ενός πολύ κοντινού της δασκάλου, η κοπέλα καταφέρνει να τελειώσει τις σπουδές της και στη συνέχεια να κάνει αίτηση στο πανεπιστήμιο. Αν και το An Education είναι σίγουρα μια ευχάριστη και καλά σκηνοθετημένη ταινία μεγάλου μήκους (έλαβε τρεις υποψηφιότητες για Όσκαρ το 2010), η πιο ενδιαφέρουσα πτυχή βρίσκεται στην ιστορία και στο μήνυμα: εκπαίδευση και πολιτισμός ως σωτηρία, ως πέρασμα για την ελευθερία επιλογής.

Είναι όντως έτσι;

Στις δυτικές κοινωνίες που ζούμε, ο πολιτισμός εξακολουθεί να θεωρείται αξία; Κρίνοντας από τα δεδομένα, δεν φαίνεται. Μόνο στην ιταλόφωνη Ελβετία, το 2016, οι αναλφάβητοι που επέστρεφαν ή λειτουργούσαν υπολογίστηκαν σε περισσότερους από 40.000. Πρόκειται για άτομα που έχουν σπουδάσει στη χώρα, αλλά με το που τελειώνουν τις σπουδές τους, δυσκολεύονται να κατανοήσουν απλά κείμενα και να γράφουν ολοκληρωμένες και σύνθετες προτάσεις, ενώ ταυτόχρονα χάνουν την ικανότητα να αναπτύξουν κριτική σκέψη. Σε εθνικό επίπεδο, τα διαθέσιμα μέχρι σήμερα στοιχεία αναφέρονται στη διεθνή συγκριτική έρευνα για τις δεξιότητες των ενηλίκων στους τομείς της ανάγνωσης, των καθημερινών μαθηματικών, των δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων και της σχέσης με τις νέες τεχνολογίες (Adult Literacy and Lifeskills Survey), που πραγματοποιήθηκε στο 2003 και δημοσιεύθηκε το 2006, από το οποίο προέκυψε (με ανησυχητικό τρόπο) ότι 800.000 άτομα στην Ελβετία ηλικίας μεταξύ 16 και 65 ετών επηρεάστηκαν από τον αναλφαβητισμό, δηλαδή «την έλλειψη εκείνων των βασικών δεξιοτήτων που πρέπει να έχει κάθε άτομο για να μπορεί να προσανατολίζονται σε πολλαπλές και σύνθετες ιδιωτικές και επαγγελματικές καταστάσεις της κοινωνίας στην οποία ζουν και ανταποκρίνονται στις ανάγκες που απαιτούνται ως πολίτες». Πρέπει να πιστεύουμε ότι η κατάσταση δεν έχει βελτιωθεί με τα χρόνια και οι αιτίες μπορεί να είναι πολλαπλές και ετερογενείς:

• Ο πολιτισμός έχει θυσιαστεί στην αγορά και τη λογική της;

Αυτό συζητήθηκε στη βρετανική εφημερίδα The Guardian πριν από μερικά χρόνια, αναφερόμενη στην πνευματική και εκπαιδευτική αξία ενός πτυχίου, που πλέον, σύμφωνα με πολλούς, έχει μετατραπεί σε προϊόν σούπερ μάρκετ και δεν προσανατολίζεται πλέον στη γνώση, αλλά στην ικανοποίηση των αναγκών του μεγάλες εταιρείες και από τους πιο σημαντικούς θεσμούς. Ad hoc δεξιότητες, ειδικές εκπαιδεύσεις που περιορίζονται σε ένα συγκεκριμένο είδος οικονομικού αιτήματος. Είναι λοιπόν αναπόφευκτο να μειωθεί ο πολιτιστικός ορίζοντας των μαθητών.

• Η έλευση και η εκθετική εξάπλωση των νέων τεχνολογιών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μας έχουν κάνει πιο τεμπέληδες, χαζούς και ξεχασιάρηδες;

Όταν ο Αμερικανός συγγραφέας και δημοσιογράφος William Poundstone εργαζόταν στο βιβλίο του Head in the Cloud: Why Knowing Things Still Matters When Facts Are So Easy to Look Up (2016), διεξήγαγε έρευνες τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στη Μεγάλη Βρετανία, θέτοντας ερωτήσεις γενικής γνώσης σε διαφορετικά δείγματα ανθρώπων. Πάνω από το 50% των κάτω των 30 ετών που ερωτήθηκαν δεν μπορούσαν να ονομάσουν τον μεγαλύτερο ωκεανό στον κόσμο, ποιο ήταν το παλάτι που χτίστηκε με τη θέληση του Λουδοβίκου XIV, το όνομα του πρώτου τεχνητού δορυφόρου που στάλθηκε σε τροχιά στο διάστημα, ο εφευρέτης του ραδιοφώνου ή η Telegraph. Πως είναι δυνατόν? Σύμφωνα με τον Poundstone, είναι γνώση ότι εγκαταλείπουμε την αφομοίωση και την απομνημόνευση επειδή βασιζόμαστε πλήρως στον Ιστό. Η Google απαντά. Το Διαδίκτυο έχει αναλάβει την ίδια λειτουργία με μια συμβουλευτική ειδικών. Χάρη στις τεράστιες δυνατότητες του διαδικτύου, αποφασίσαμε να καταφύγουμε σε αυτό που ο αμερικανός οικονομολόγος Άντονι Ντάουνς, ήδη από τη δεκαετία του 1950, όριζε ως «ορθολογική άγνοια», δηλαδή να εκχωρήσουμε σε άλλους – και στην περίπτωσή μας στον Ιστό – αυτό που δεν ξέρουμε ή δεν ξέρουμε πια. Παρά όλα τα πλεονεκτήματα που προσφέρει το διαδίκτυο, ο Ιστός φέρνει μαζί του και πολλές παγίδες, fake news, παραπληροφόρηση, χειραγώγηση. Στην έρευνά του, ο ίδιος ο Poundstone παρατήρησε μια πολύ ισχυρή συσχέτιση μεταξύ εκείνων που δεν μπορούσαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις του και των ακραίων θέσεων. Στην πραγματικότητα, το δείγμα πεπεισμένο ότι οι άνδρες είχαν μοιραστεί τον κόσμο με τους δεινόσαυρους είχε αποδειχθεί πιο διατεθειμένο να μην εμβολιαστούν τα παιδιά τους. Αναφερόμενοι μόνο σε όσα διάβασαν στο Διαδίκτυο, τα ίδια άτομα που έλαβαν συνέντευξη ήταν εντελώς ανίκανα να διακρίνουν την εγκυρότητα ενός επιστημονικού κειμένου από τις ψευδοεπιστημονικές συμβουλές που βασίζονται σε θεωρίες συνωμοσίας.

• Διαβάζουμε, αλλά όχι αρκετά και ευνοούμε την ευκολία;

Σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία, το 2019, το 83% του ελβετικού πληθυσμού ηλικίας 15 ετών και άνω διάβαζε τουλάχιστον ένα βιβλίο το χρόνο (1!) και σχεδόν το 30% περισσότερο από ένα βιβλίο το μήνα. Στην κορυφή των προτιμήσεων, δεδομένης της μικρής άνεσης, υπάρχουν οδηγοί και εγχειρίδια για μαγείρεμα, διακόσμηση, φτιάξε μόνος σου, κηπουρική, ταξίδια και τουρισμό. Τα μυθιστορήματα, τα κλασικά και τα δοκίμια κατατάσσονται χαμηλότερα. Στην Ευρώπη, η Ελβετία ευθυγραμμίζεται με τα στοιχεία της Δανίας (82%), ξεπερασμένη από τη Σουηδία, στην πρώτη θέση με 90% και από την Ολλανδία (86%). Ακολουθούν το Ηνωμένο Βασίλειο (80%) και η Γερμανία (79%). Οι τελευταίες θέσεις βρίσκονται στα νότια της ηπείρου, Ιταλία, Ρουμανία, Ελλάδα και Πορτογαλία.

Μια δημοκρατία «με τρύπες»

Σε μια ιστορική στιγμή όπως η σημερινή, που χαρακτηρίζεται από νέους εξτρεμισμούς και παλιούς φανατισμούς, όπου φυσούν πολεμικοί άνεμοι και κατά την οποία η φύση επαναστατεί με αυξανόμενη συχνότητα ενάντια στην πλασματική και αλαζονική δίψα του ανθρώπου για παντοδυναμία (κάποιοι το βλέπουν έτσι, δεν σε γνωρίζουν) μέσω πανδημιών, φυσικών καταστροφών και κλιματικής διαταραχής, θα ήταν φρόνιμο να μην απομακρυνθούμε πολύ από τον πολιτισμό, τη γνώση, την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, καθώς αντιπροσωπεύουν τα μοναδικά μας όπλα για να παραμείνουμε ελεύθεροι και ξεκάθαροι. Σαφείς στον εντοπισμό της προσομοίωσης και της άγνοιας των κυβερνώντων, απαλλαγμένοι από τις επιλογές που επιβάλλει η αγορά και οι «επηρεαστές» της, ελεύθεροι να αλλάξουν κανάλι, να μην ακολουθήσουν τις συμβουλές ανάγνωσης «στην κατάταξη», να έχουν διαφορετική θεμελιωμένη γνώμη για δεδομένα και συγκεκριμένα γεγονότα, για να πούμε όχι, αλλά με κριτήρια, γιατί, ας θυμηθούμε, τα πιο θλιβερά επεισόδια των οποίων η πρόσφατη και αμάρτυρη ιστορία μας ξεκίνησαν όλα από μια μάζα αδιευκρίνιστη, απληροφόρητη, φοβισμένη, απογοητευμένη και πάνω απ’ όλα εντυπωσιακή. Από αυτή την άποψη, μεγάλη σημασία παραμένει το αυτοβιογραφικό έργο του μεγαλύτερου εκπροσώπου της κεντροευρωπαϊκής λογοτεχνίας, του Αυστριακού συγγραφέα Στέφαν Τσβάιχ, Ο κόσμος του χθες. Αναμνήσεις ενός Ευρωπαίου (1942). Η πολιτιστική εξαθλίωση κάνει τη δημοκρατία πορώδη, οι πολίτες της οποίας γίνονται όμηροι επειδή δεν έχουν πλέον τα εργαλεία να ορίσουν, να κατανοήσουν και να επικρίνουν την πραγματικότητα που τους περιβάλλει. Ίσως θα έπρεπε να το λάβουμε υπόψη μας.

Στέφαν Τσβάιχ (1881-1942)