Μιλάνο19 Ιανουαρίου 2016 – 3:04 μ.μ
Τον δέκατο πέμπτο αιώνα, οι ζωγράφοι έγιναν ανατόμοι
Του Πιερλουίτζι Πάντσα
Η τέχνη ανέκαθεν καθιέρωσε μια στενή μάχη με το (ανθρώπινο) σώμα. Άρχισε να το σχεδιάζει, να το χαράζει, να το σμιλεύει για να καταλάβει πώς φτιάχτηκε. Το εξέτασε εξονυχιστικά, το μέτρησε, το ανέλυσε, το τράβηξε από τα μαλλιά, τονίζοντας την εκφραστικότητά του ή το εξιδανικεύοντας ή δείχνοντάς το με ωμό ρεαλισμό.
Ήδη 2.500 χρόνια προ Χριστού, με το διωρίτη άγαλμα του φαραώ Chefren, η τέχνη έδειξε την τέλεια συμμετρία του ανθρώπινου σώματος: όλα τα μέλη του φαραώ είναι πανομοιότυπα, ακίνητα, ευθυγραμμισμένα με το σώμα. Στην ελληνική τέχνη τα πράγματα αλλάζουν. Το ανθρώπινο σώμα εξιδανικεύεται γιατί είναι εικόνα των θεών. Ο Δορύφορος του Πολύκλειτου (450 π.Χ.) δείχνει όλη την αρμονία των μυών του, που κινούν τα άκρα του αβίαστα σε μια εικόνα ευγενούς απλότητας και ήσυχης μεγαλοπρέπειας, όπως θα έλεγε ο Winckelmann. Κάτι παρόμοιο βρίσκουμε στο Riace Bronze, σε αυτό που αποκαλύπτει η κουρτίνα του σώματος της Νίκης της Σαμοθράκης, και θα το ξαναβρούμε μόνο στον πρώτο Michelangelo.
Στη βυζαντινή και στη συνέχεια χριστιανική τέχνη το σώμα, αυτό του Χριστού, είναι χτισμένο με στατικό, δισδιάστατο τρόπο (με εξαίρεση τον Τζιότο) και, μερικές φορές, δυσανάλογο, αφού ο ρεαλισμός, εδώ, είναι στην υπηρεσία του απόκοσμου μηνύματος ότι τα βάσανα του ενσαρκωμένου Λόγου πρέπει να μεταφέρει. Όμως, δεδομένου ότι το σώμα μπορεί να μεταδώσει μηνύματα, οι καλλιτέχνες της Τοσκάνης του δέκατου τρίτου και δέκατου τέταρτου αιώνα ξεπέρασαν τη μίμηση και σχεδίασαν φιγούρες που μεταδίδουν επίσης συναισθήματα: ο Ευαγγελισμός της Simone Martini στο Uffizi είναι ένα παράδειγμα, όπως και η Σφαγή των Αθώων του Τζιότο στο Παρεκκλήσι του Scrovegni. στην Πάντοβα ή, πάλι, η Εκδίωξη από τον Επίγειο Παράδεισο στη Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία από τον Masaccio.
Κατά τον δέκατο πέμπτο αιώνα, οι καλλιτέχνες μελέτησαν το σώμα με μια γεωμετρική μέθοδο για να το αναπαραστήσουν σωστά. Ο Piero della Francesca προσπάθησε να προσδιορίσει τις μαθηματικές σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών μερών, σκιαγράφησε κεφάλια γεμάτα αριθμούς για να υπολογίσει τις ακριβείς αποστάσεις μεταξύ βλεφαρίδων, μύτης, ματιών και στόματος. Το ανθρώπινο σώμα έγινε μαζί τους το μέτρο όλων των πραγμάτων, ένα είδος παγκόσμιου κυβερνήτη για τη μέτρηση της φύσης. Με τις πρώτες έντυπες εκδόσεις των πραγματειών του Leon Battista Alberti για την τέχνη, ένα αρχετυπικό μοντέλο αποσύρθηκε επίσης από τους συγγραφείς: ο λεγόμενος Βιτρούβιος Άνθρωπος, ένα ανθρώπινο σώμα με ανοιχτά πόδια και χέρια εγγεγραμμένα σε κύκλο και τετράγωνο. Αυτόν τον άνθρωπο, το μέτρο όλων των πραγμάτων, έλαβε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος, για εκείνον, δεν ικανοποιήθηκε με το να γνωρίζει τις ακριβείς εξωτερικές μετρήσεις: ήθελε να δει μέσα. Μαζί του και με άλλους, ο καλλιτέχνης έγινε έτσι ανατόμος, άρχισε να ανατέμνει πτώματα, να μελετά νεύρα και μύες για να ξέρει πώς να τα επανασχεδιάσει με έναν συγκεκριμένο σκοπό: να μεταφέρει τα συναισθήματα της ανθρώπινης ψυχής μέσα από τις αποχρώσεις του σώματος . Ο Καραβάτζιο εξέφρασε αυτόν τον τρόπο χρήσης των σωμάτων στο έπακρο. Έπειτα ήρθαν οι πίνακες φυσιογνωμίας, όπου η εξωτερική εικόνα ενός προσώπου θεωρούνταν έκφραση του χαρακτήρα του ατόμου και τα πρώτα τραπέζια πραγματικών ανατόμων, που φαίνονται ωστόσο να είναι τραπέζια μεγάλων καλλιτεχνών, όπως του Βεσάλιου.
Οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του 20ού αιώνα θα υποτάξουν το σώμα σε ένα τέντωμα: για να κατανοήσουν τις δυνατότητές του το παραμορφώνουν, το επιμηκύνουν (Χορός του Henry Matisse) το γκρέμισε και το έσπασε με τον Πικάσο. Σήμερα, έχοντας εγκαταλείψει την αξία της αισθητικής διαμεσολάβησης, το σώμα του καλλιτέχνη έχει γίνει ο καμβάς του: η τέχνη του σώματος δεν φέρνει πλέον στο παιχνίδι τη σχέση με την αναπαράσταση. Εδώ, το melee αφορά μόνο το ίδιο το σώμα του καλλιτέχνη: κόψε το, βάψε το, πόνεσέ το… θα δεις τις αντιδράσεις.
19 Ιανουαρίου 2016 (τροποποιήθηκε 19 Ιανουαρίου 2016 | 3:20 μ.μ.)
© ΜΕ ΕΠΙΦΥΛΑΞΗ ΟΛΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
“Ερασιτέχνης ταραχοποιός. Μουσική πρωτοπόρος. Απόλυτος μπυραρολικός. Φανατικός της τηλεόρασης. Φανατικός του κακού φαγητού.”