Παζλ για επιδέξιους λύτες (της εποχής). “Υπάρχει κάτι στη γη που έχει δύο πόδια, τέσσερα πόδια και τρία πόδια και έχει μόνο μια φωνή, είναι το μόνο, από αυτούς που κινούνται στη γη, στον ουρανό και στη θάλασσα που αλλάζει τη φύση του, αλλά όταν χρησιμοποιεί περισσότερο για να περπατήσει πόδια η ταχύτητά του μειώνεται αναλογικά». Τι ποζάρει η Σφίγγα στον Οιδίποδα στον δρόμο που οδηγούσε στη Θήβα είναι σίγουρα ο πιο διάσημος γρίφος της αρχαιότητας, που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα σε απλοποιημένη μορφή: «ποιος περπατά πρώτα στα τέσσερα πόδια, μετά στα δύο και τελικά στα τρία;». Η απάντηση μας φαίνεται προφανής, είναι ο άνθρωπος, που πρώτα σέρνεται μόλις γεννηθεί, μετά περπατάει με τα πόδια του και τέλος χρειάζεται ένα ραβδί ως τρίτο στήριγμα. Όμως στον μύθο αυτή η απλή λογική άσκηση έσωσε μια ολόκληρη πόλη από το τέρας που απειλούσε τους κατοίκους της. Και είναι το ίδιο Οιδίπους που στην τραγωδία του Σοφοκλή λέει:και αντ’ αυτού εγώ, που δεν ήξερα τίποτα, σίμωσα τη Σφίγγα με τη δύναμη της ευφυΐας μου μόλις έφτασα“. Οι γρίφοι είναι σίγουρα η πιο διαδεδομένη μορφή αινίγματος στην ελληνική αρχαιότητα, όπου είχαν διττό ρόλο, αφενός ένα παιχνίδι για τους διανοούμενους, αφετέρου ένα όργανο εξουσίας για τους επίλεκτους θεματοφύλακες της γνώσης.

Ένα παιχνίδι μετά το δείπνο

Είναι το Athenaeum of Naucratis που αναφέρει στο βιβλίο του Οι σοφιστές σε ένα συμπόσιο ο γρίφος της Σφίγγας: αυτοί οι πολύ μορφωμένοι φιλόσοφοι, αφού έφαγαν και ήπιαν, προκαλούσαν ο ένας τον άλλον μεταξύ μιας μαθημένης συζήτησης και της άλλης με γρίφους για να λύσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι ήταν διαθέσιμα εκείνη την εποχή ολόκληρες συλλογές γρίφων, σχεδιασμένο ειδικά για ψυχαγωγία, ένα είδος παζλ περιοδικού από το παρελθόν. Πολλά βασίστηκαν στην κλασική μυθολογία. Ενα παράδειγμα? “Ο πεθερός μου σκότωσε τον άντρα μου, αλλά ο άντρας μου σκότωσε τον πεθερό μου, ο κουνιάδος μου σκότωσε τον πεθερό μου, ο πεθερός μου σκότωσε τον πατέρα μου». Ποιος είναι? Η Ανδρομάχη, η οποία είχε δύο συζύγους: τον Έκτορα, γιο του Πριάμου, και τον Νεοπτόλεμο, γιο του Αχιλλέα. Το αίνιγμα συνοψίζει τη ζωή της γυναίκας, με φόντο τον Τρωικό πόλεμο. Αλλά δεν ήταν μόνο η μυθολογία. Λέγεται ότι ο Όμηρος πέθανε από την αγωνία να μην μπορέσει να λύσει έναν γρίφο: ρώτησε ο ποιητής κάποια αγόρια που γύριζαν από το ψάρεμα τι είχαν πιάσει. Εκείνοι απάντησαν: «Qό,τι πήραμε το αφήσαμε. ότι δεν πήραμε, το φέρνουμε“. Εννοούσαν ψείρες, αλλά ο μεγάλος γέροντας δεν το κατάλαβε και πέθανε από αυτό.

Διαβάζουμε στους αρχαίους συγγραφείς ότι ακόμη και η η ποιήτρια Σαπφώ ήταν επιδέξιος στο να παίζει παζλ. Κάποτε ρώτησε έναν γέρο:Υπάρχει ένα θηλυκό ον που προστατεύει τα μικρά της στη μήτρα. Ακόμα κι αν δεν έχουν φωνή, εκτοξεύουν μια δυνατή κραυγή, που είναι ικανή να πετάξει πάνω από τη θάλασσα και τη στεριά, φτάνοντας σε όλους τους άντρες που θέλουν. Αυτά είναι σε θέση να ακούσουν, ακόμα κι αν δεν είναι παρόντα αυτοπροσώπως: η αίσθηση της ακοής τους, στην πραγματικότητα, είναι κωφή“. Η απάντηση είναι το γράμμα: τα πιτσιρίκια της είναι οι λέξεις που, αν και άφωνες, μιλούν από μακριά σε όλους τους άντρες, ακόμα κι αν διαβάζονται σιωπηλά. Όχι μόνο γρίφους, αλλά και χαρακάδες και αναγραμματισμοίχωρίς να ξεχνάμε ότι τα παζλ που βασίζονταν στη λέξη συνοδεύονταν από αυτά αριθμητικόςμε τη σειρά του συλλέγονται σε βιβλία, όπως σε ένα κεφάλαιο της Παλατινής Ανθολογίας.

Μια σχεδόν ιερή αξία

Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι το αίνιγμα στον αρχαίο κόσμο είχε και άλλη αξία. Ο Οιδίποδας που νικά τη Σφίγγα είναι όργανο και θύμα της μοίρας και δικό του ο σκοτεινός λόγος είναι συχνά όργανο λογίων και ιερέων, αλλά και θεοτήτων. Προφητικά όνειρα, χρησμούς δύσκολο να αποκρυπτογραφηθούν, παραβολές, ακόμη και ο θεός της ιατρικής, ο Ασκληπιός, έστελνε θεραπευτικά οράματα με τη μορφή αινιγμάτων στους αρρώστους που κοιμόταν στον ναό του. Το να ξέρεις να ερμηνεύεις τις διφορούμενες φράσεις των θεών ήταν θεμελιώδες και ήταν προνόμιο των ιερέων και των φωτισμένων. Έτσι ο Θεμιστοκλής, που κυβερνούσε την Αθήνα, έλαβε χρησμό σύμφωνα με τον οποίο η πόλη του έπρεπε να αμυνθεί από τους Πέρσες με «ξύλινα τείχη»: ο αρχηγός κατάλαβε ότι επρόκειτο για πλοία και ότι η μάχη έπρεπε να μεταφερθεί στη θάλασσα. Η δυσκολία της ερμηνείας των χρησμών συνεχίστηκε και στους ρωμαϊκούς χρόνους. Μάλιστα, όχι μόνο η Πυθία στους Δελφούς μιλούσε με γρίφους, αλλά και η Σίβυλλα στο Cumae, τόσο που ακόμα και σήμερα κάτι κρυπτικό είναι κάτι με σκοτεινό νόημα. Η διπροσωπία των λόγων της Σίβυλλας είναι παροιμιώδης, ένα παράδειγμα της οποίας είναι μια περίφημη ετυμηγορία που δόθηκε σε έναν στρατιώτη που ήθελε να μάθει τη μοίρα του: “ibis redibis non morieris in bello“. Η φράση, ανάλογα με την τοποθεσία κόμματα, μπορεί να σημαίνει «Θα πας, θα γυρίσεις, δεν θα πεθάνεις στον πόλεμο» ή «Θα πας, δεν θα γυρίσεις, θα πεθάνεις στον πόλεμο“.

Λατινικά παζλ

Για τους Ρωμαίους, οι γρίφοι ήταν ένα χόμπι πολύ περισσότερο παρόμοιο με αυτό που καταλαβαίνουμε σήμερα. Μεγάλο μέρος της μυστηριώδους αξίας χάνεται, παραμένει τη γεύση για παιχνίδι με λέξεις. Και αν δεν έχετε κάνει ακόμα σταυρόλεξα, θα συναντήσετε πολλά παραδείγματα χαραδιών και κυρίως των παλίνδρομες. Ολόκληρες προτάσεις θα μπορούσαν να διαβαστούν ανάποδα. Από τα πιο διάσημα είναι αυτό που αποδίδεται από πολλούς στον Βιργίλιο:Στο girum imus nocte ecce et consumemur igni», δηλαδή τριγυρνάμε τη νύχτα, και έτσι μας καταναλώνει η φωτιά, ίσως αναφερόμενος σε σκώρους. Ακόμη πιο διάσημο είναι το λεγόμενο «μαγικό τετράγωνο”, μια επιγραφή που βρέθηκε σε πολλά σημεία, πανομοιότυπη πάντα με την ίδια, από την Πομπηία, όπου βρέθηκαν οι παλαιότερες εκδοχές, μέχρι το Σαντιάγο ντε Κομποστέλα. Οι λέξεις που το συνθέτουν, SATOR, AREPO, TENET, OPERA, ROTAS είναι διατεταγμένα ώστε να σχηματίζουν ένα τετράγωνο, ώστε να διαβάζονται και προς τις δύο κατευθύνσεις, τόσο οριζόντια όσο και κάθετα. Το νόημα είναι αβέβαιο, ειδικά επειδή η λέξη αρεπώ υπάρχει μόνο σε αυτό το πλαίσιο, και επομένως είναι δύσκολο να ερμηνευθεί. Πολλοί πιστεύουν ότι είναι ένας τύπος άρματος, και ότι η φράση που προκύπτει από το τετράγωνο σημαίνει «Ο σπορέας, με το άρμα, κρατάει προσεκτικά τους τροχούς». Πρόκειται μάλλον για λογοπαίγνιο ως αυτοσκοπό, αν και δεν λείπουν όσοι έχουν υποθέσει αποτροπαϊκές, μυστηριώδεις ή και χριστολογικές αξίες. Στην τελευταία περίπτωση ένα δεύτερο αίνιγμα μέσα στο αίνιγμα θα ήταν κρυμμένο, δεδομένου ότι το arepo θα ήταν το ακρωνύμιο του Aeternus Rex Excelsus Pater Omnipotens (Αιώνιος Βασιλεύς Εξυψωμένος Πατήρ Παντοδύναμος). Γιατί όταν πρόκειται για γρίφους, αντίποδες, συλλαβικές σφήνες και αναγραμματισμούς, το ένα οδηγεί στο άλλο, και οι γρίφοι το ξέρουν καλά.