Διακόσια σαράντα χρόνια πριν ένας καταστροφικός σεισμός η γεωγραφία της Καλαβρίας άλλαξε. Από την άποψη της καταστροφής ήταν πιθανώς, μαζί με αυτή στα Στενά του 1908, ένα από τα πιο καταστροφικά στην ιστορία των τελευταίων αιώνων στην Ιταλία. Το μέγεθος που εκτιμάται από το INGV (Εθνικό Ινστιτούτο Γεωφυσικής και Ηφαιστειολογίας) ήταν ίσο με 7,1 M της κλίμακας Ρίχτερ. Έχουμε κατά νου τις καταστροφές των πρόσφατων σεισμών στην κεντρική Ιταλία που ήταν μεγέθους περίπου 6 Μ. Η κλίμακα Ρίχτερ ωστόσο δεν είναι γραμμική, αλλά εκθετική. Ήταν λοιπόν αυτός ο σεισμός Περίπου 50 φορές ισχυρότερο από αυτό του Amatrice το 2016. Μπορείτε λοιπόν να φανταστείτε, με τις κατασκευές που κατασκευάστηκαν το 1700, ποια θα μπορούσε να είναι η σεισμική απόκριση των κτιρίων σε τέτοιους σεισμούς. Χώρες ολόκληρες ισοπεδωμένες, γίνονται ένας σωρός από πέτρες. Ο ίδιος ο σεισμός ήταν τρομερός όπως μαρτυρούν οι χρονικογράφοι της εποχής: «Ξαφνικά άκουσα στα πιο βαθιά έγκατα της γης μια φρικτή συντριβή. μια στιγμή αργότερα η ίδια η γη σείστηκε φρικτά και σείστηκε»

Σήμερα δεν υπάρχει σχεδόν καμία ανάμνηση από εκείνον τον σεισμό που τράβηξε την προσοχή της παγκόσμιας επιστήμης εκείνης της εποχής. Ακόμα και στα μέρη που συνέβη, σχεδόν δεν το θυμούνται πια εκείνη την τραγική 5η Φεβρουαρίου 1783. Το πρώτο σοκ σημειώθηκε στην άκρη της πεδιάδας Gioia Tauro γύρω στο μεσημέρι και κράτησε 2 καλά σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής. Προσπάθησε να μετρήσεις. Το σοκ προκάλεσε το λεγόμενο, επίσης γνωστό στους σημερινούς γεωλόγους, “Σφάλμα Novigrad“. Το κάταγμα επεκτάθηκε για 30 χλμ και είναι ενεργό και σήμερα. Ακολούθησαν για μέρες μετασεισμοί μεγέθους 6M και ένα πέμπτο πάλι στα 7 μ στις 28 Μαρτίου 1783. Καταστροφικές δονήσεις μεσολάβησαν πολύ λίγες μέρες. Τα επίκεντρα εντοπίστηκαν μεταξύ του Ασπρομόντε, του ισθμού του Καταντζάρο και της Μεσσήνης. Οι καταστροφικές συνέπειες έγιναν αισθητές και στις δύο ακτές του Στενού, αλλά η απόλυτη αποκάλυψη καταγράφηκε στην ενδοχώρα όλης της νότιας Καλαβρίας.

Εικονογραφήσεις του τσουνάμι του Φεβρουαρίου 1783 στα στενά

Σήμερα το INGV το ορίζει με τον όρο του σεισμική κρίση. Η ακολουθία κράτησε για πολύ καιρό, με πολύ δυνατούς δονήσεις και με τη δημιουργία παλιρροϊκών κυμάτων. Οι σεισμολόγοι κάνουν λόγο για τη μεγαλύτερη τεκμηριωμένη σεισμική ακολουθία στην Ιταλία. Τα τσουνάμι έπληξαν τις πόλεις του κάτω Τυρρηνικού Πελάγους όπως η Σίγια και η Μπαγκνάρα. Εδώ οι άνθρωποι είχαν καταφύγει ασυναίσθητα στην παραλία, αλλά η θάλασσα, φουσκωμένη από τα παλιρροϊκά κύματα, προκάλεσε 1.500 θύματα. Δεδομένης της έλλειψης μέσων επικοινωνίας της εποχής, χρειάστηκαν πολλές μέρες για να φθάσουν τα νέα της τραγωδίας. Η ανακούφιση ήρθε από την πρωτεύουσα της εποχής, τη Νάπολη, σχεδόν δύο εβδομάδες μετά το πρώτο σοκ.

Απεικόνιση της κατάρρευσης της κορυφογραμμής στη Scilla

Από την αποκάλυψη στη μεγάλη μάστιγα, αυτοί ήταν οι όροι που επινοήθηκαν για αυτό το καταστροφικό γεγονός. Τα πολυάριθμα ντοκουμέντα της εποχής δίνουν μια πραγματικά καταστροφική εικόνα. Μόνο στην επαρχία της Νότιας Καλαβρίας (Calabria Ultra που την εποχή του Βασιλείου των δύο Σικελιών κάλυπτε το σημερινό RC, VV, CZ και KR) από έναν πληθυσμό 440.000 κατοίκων Υπολογίστηκαν 35.000 θύματα, ίσα με το 8% του πληθυσμού. Ολόκληρες πόλεις διαγράφηκαν, ειδικά στη σημερινή επαρχία του Ρέτζιο Καλάμπρια. Μεταξύ αυτών το Oppido Mamertina, που ξαναχτίστηκε πιο κάτω, η Polistena που ήταν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της περιοχής, αλλά και μεταξύ άλλων η Cittanova, η Palmi καθώς και η Scilla και η Bagnara λόγω του σεισμού και του τσουνάμι. Η καταστροφή των πόλεων συνεχίστηκε μέχρι τις σημερινές επαρχίες Vibo Valentia, Catanzaro και στη γειτονική Μεσσήνη. Το ίδιο Ρέτζιο και Μεσσήνη υπέστη τεράστιες ζημιές και θύματα. Από τα πιο κατεστραμμένα μέρη αναφέρουμε Πολιστένα που είχε 6.872 κατοίκους και έχασε 2.261 ίσο με το 32% του πληθυσμού. Τα θύματα ήταν τόσα πολλά που στη μικρή πόλη στους πρόποδες του Ασπρομόντε χρειάστηκε να γίνουν ομαδικοί τάφοι και να κάψουν τα πτώματα.

Κατολισθήσεις – Εικονογράφηση του Εικονογραφικού Άτλαντα του 1784 του M. Sarconi

Σε εκείνο το 1783 η ιστορία σταμάτησε και όλα άλλαξαν για πάντα. Η τρύπα στα αρχεία σε εκείνες τις περιοχές συχνά σταματά σε εκείνον τον σεισμό και η μακρινή πια ανάμνηση αφήνει μόνο ίχνη σε όσους πηγαίνουν να διαβάσουν τα γραπτά της εποχής. Εκτός από τις ζημιές σε αστικά κτίρια, υπήρξαν πολλές ζημιές σε πολιτιστικά κτίρια. Γκρεμισμένες εκκλησίες, μνημεία και παλάτια καθώς και τα απομεινάρια του ένδοξου παρελθόντος της Magna Graecia εξαφανίστηκαν περαιτέρω. Σε όλη την Καλαβρία, από τους πολλούς ελληνικούς ναούς που χτίστηκαν πριν από 2.000 χρόνια, σήμερα έχει μείνει μόνο μία κολόνα όρθια και αυτή του Capo Colonna στον Κρότονα. Αυτή είναι άμεση μαρτυρία ότι αυτές οι περιοχές ήταν πάντα υπόκεινται σε αυτούς τους πολύ ισχυρούς σεισμούς.

Κρατήρες στην πεδιάδα Gioia Tauro – Εικονογραφικός Άτλας 1784

Ας επανέλθουμε, όμως, στις τεχνικοεπιστημονικές παρατηρήσεις. Από τη σκοπιά των γεωφυσικογεωλογικών συνεπειών ήταν εμφανή τα σημάδια της πολύ ισχυρής σεισμικής ακολουθίας. Εκτός από τις πολυάριθμες καταρρεύσεις γης και βράχων, παρατηρήθηκαν πολλές ηφαίστεια άμμου στο ρέμα Μεσίμα λόγω του λεγόμενου φαινόμενα υγροποίησης της άμμου. Φαινόμενο καταγράφηκε και στον σεισμό του 2012 στην Αιμιλία. Επιπλέον υπήρξαν πραγματικές βυθίσεις γης που δημιούργησε κρατήρες μαρτυρείται σε εικονογραφήσεις της εποχής. Μεταξύ άλλων γεγονότων, η γη καταστράφηκε και σχηματίστηκαν νέα φράγματα λιμνών που γεννήθηκαν από ολόκληρους λόφους που έχουν καταρρεύσει που απέκλεισε τις πλωτές οδούς. Χείμαρροι που άλλαξαν για πάντα την πορεία τους σε νέα κατάγματα. Τα φαινόμενα είναι αμέτρητα βραδυσεισμός (ανεβοκατέβασμα της γης) στον κάμπο του Γιόγια Ταύρο. Ενεργοποιήθηκαν πολυάριθμα ρήγματα και αυξήθηκαν οι συμπιέσεις του ισθμού του Catanzaro, προκαλώντας λιθολογικές εντάσεις σε όλα τα νότια Απέννινα.

Ρήγμα στην Πολυστένα σε εικονογράφηση της εποχής

Εκείνη η ιστορική περίοδος ήταν και η περίοδος του ρομαντισμού και του Grand Tour στη Νότια Ιταλία. Ήταν το ρομαντικό ταξίδι που έκανε η ευρωπαϊκή αριστοκρατία στους τόπους της αρχαίας ιστορίας της χώρας μας. Έτσι, αυτές οι τραγικές ειδήσεις προσέλκυσαν πολλούς μελετητές από όλο τον κόσμο, αν και η Καλαβρία ήταν ένα από τα στάδια της περιοδείας και επομένως ήταν άγνωστη. Εκείνη η γη, που ήταν πάντα στο κάτω μέρος της μπότας, είχε και έχει κάτι μυστήριο που το έκανε (και το κάνει) για αιώνες «να αποφεύγεται», αλλά με αυτό το γεγονός πέρασε αναπόφευκτα στο προσκήνιο. Τους μήνες που συρρέουν στην Καλαβρία: τεχνικοί, γιατροί, γεωλόγοι, ρεπόρτερ και επιστήμονες από όλο τον κόσμο. Κάποιος λοιπόν κατάλαβε ότι υπήρχε και εκείνο το «land’s end», όπως λένε οι Βρετανοί, στον πάτο της Ευρώπης. Τις επόμενες δεκαετίες, μερικοί από τους συγγραφείς όπως οι: Γκαίτε, Ληρ, Στένταλ και Γκίσινγκ πλησίασαν εκείνα τα μέρη. Ενώ αμέσως μετά το γεγονός ανάμεσα σε πολλούς που συνέρρευσαν για να καταγράψουν το γεγονός αναφέρουμε τους Γάλλους Αλέξανδρος Δουμάςαλλά μεταξύ όλων των γεωλόγος Deodat de Dolomieu στον οποίο οφείλουμε το όνομα στον δολομίτη (βράχο) και στους Δολομίτες μας.

Ο γνωστός Γάλλος γεωλόγος έγραψε στην κατάθεσή του:Είχα δει Reggio, Nicotera, Tropea… αλλά όταν είδα μια εξοχότητα πάνω από την Polistena, όταν συλλογίστηκα τους σωρούς από πέτρες που δεν έχουν πια σχήμα, ούτε μπορούν να δώσουν μια ιδέα για το πώς ήταν το μέρος.. Ένιωσα ένα αίσθημα τρόμου, οίκτου, αηδίας και για λίγες στιγμές οι ικανότητές μου παρέμειναν αιωρούμενες…».

Νέο σχέδιο ανακατασκευής της Πάλμης σύμφωνα με τους αντισεισμικούς κανόνες

Ποιες ήταν οι συνέπειες; Επιπρόσθετα μια κατεστραμμένη κοινωνία η κυβέρνηση των Βουρβόνων, δεδομένης της τεράστιας ζημιάς, αναγκάστηκε να απαλλοτριώσει όλα τα περιουσιακά στοιχεία της εκκλησίας της Καλαβρίας για να δημιουργήσει το “Ιερό στήθος”. Επιπλέον, η κυβέρνηση δημιούργησε ένα είδος «έκτακτου επιτρόπου» ante litteram. Ήταν ο Μαρκήσιος Francis Pignatelli αναφέροντας απευθείας στον βασιλιά Φερδινάνδο Δ’ ο οποίος μετακόμισε στο αρχηγείο που είχε στηθεί στο Vibo Valentia για να διαχειριστεί την έκτακτη ανάγκη. Εδώ παρέμεινε μέχρι το 1787, επισκεπτόμενος συνεχώς τις πιο πληγείσες περιοχές και συντάσσοντας προσεκτικές αναφορές. Υπήρχαν πάνω από 30.000 άστεγοι και αυτό ήταν επίσης μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δεν ήταν εύκολο να διαχειριστεί. Πολυάριθμοι μηχανικοί και αρχιτέκτονες έσπευσαν να ξαναχτίσουν μια ολόκληρη επαρχία. Η Καλαβρία έγινε έτσι ένα εργοτάξιο του μέλλοντος. Για εκείνη την περίσταση συντάχθηκε ο πρώτος αντισεισμικός κανονισμός στον κόσμο που βοήθησε στον περιορισμό των ζημιών από τους ισχυρούς σεισμούς που θα είχαν συμβεί αργότερα στη δεκαετία του 1800. Η άκρη της χερσονήσου έγινε μια τραγωδία γνωστή στον κόσμο. Αν και έβγαινε από την κοσμική λήθη, μετά τη μεγαλοπρέπεια της Magna Graecia, ήταν πολύ συντετριμμένη για να αρπάξει την ευκαιρία να αναστηθεί. Αυτό το γεγονός ήταν πιθανώς μια από τις στιγμές κατά τις οποίες αυτές οι χώρες και οι κοινότητες δυστυχώς είχαν το πραξικόπημα. Μια περιοχή όπου η καταστροφή είχε εξαφανίσει σχεδόν 200 πόλεις όπου τα πάντα έπρεπε να ξαναγραφτούν από την αρχή, όχι μόνο ο πολεοδομικός σχεδιασμός, αλλά και το ηθικό και η αίσθηση της κοινότητας.

Κάποιος θα αναρωτηθεί γιατί σήμερα πρέπει να θυμόμαστε αυτά τα κάπως μακρινά γεγονότα της ιστορίας. Πρώτα να συνειδητοποιήσουμε ότι ζούμε σε ένα Ιδιαίτερα σεισμική χώρα και επομένως πρέπει να δουλεύουμε καθημερινά πρόληψη. Στο παρασκήνιο για ένα ηθικό καθήκον και επειδή τέτοια γεγονότα άλλαξαν την ιστορία, όχι μόνο τη γεωγραφία, και ίσως επειδή με αυτές τις τραγικές εμπειρίες σώθηκαν ζωές.

Ολοκληρώνω με έναν προσωπικό προβληματισμό μετά από αυτό το σύντομο ταξίδι σε μια ουλή που ίσως δεν έχει επουλωθεί ποτέ. Αν είμαι εδώ σήμερα για να γράψω αυτό το κομμάτι, με λίγη συγκίνηση, είναι χάρη στο γεγονός ότι κάποιοι από τους προγόνους μου από την Πολυστένα είχαν την τύχη να επιζήσουν από αυτή την καταστροφή. Απευθύνω μια σκέψη σε εκείνα τα θύματα που έπεσαν σε εκείνο το συμβάν και σε αυτούς που σήκωσαν το κεφάλι τους και ξαναέχτισαν αυτές τις κοινότητες και τις χώρες.

Συμβουλευτείτε πηγές: INGV, Isaacantisismica.it, Giovanni Russo, Icalabresi.it, Eventiestremiedisastri.it, WikiSource